Ιστορία της Μονής
Περιληπτική ιστορική αναδρομή της Ιεράς Μονής των Βαρσών
8ος αἰώνας-1030. Ὕπαρξη Μοναστηριακῶν κτισμάτων μέ Καθολικό- πρός τιμή τῆς Ἁγίας Κυριακῆς- καί Ἀδελφότητας στήν κορυφή τοῦ λόφου, ὅπου σήμερα ὑπάρχει τό ἐξωκκλήσι τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ.
1030. Τό σημερινό Μοναστήρι ἱδρύθηκε κατά τήν παράδοση καί κατά μαρτυρία ἐπιγραφῆς ἐντοιχισμένης στό Καθολικό (κεντρική Ἐκκλησία τοῦ Μοναστηριοῦ) τό 1030 μ.Χ. ἀπό δύο αὐταδέλφους Μοναχούς καί ἀφιερώθηκε στόν Ἱεράρχη τῶν Μυρέων, τόν τρισμέγιστο Νικόλαο.
Σἐ μιά ἀπάντηση τοῦ Ἡγουμένου τῶν Βαρσῶν Σάββα στίς 15.3.1833 στήν ἐγκύκλιο ἀριθμ. 261/149 τῆς Βασιλικῆς Νομαρχίας Ἀρκαδίας, ἀναγράφεται ἡ θέση καί δίδονται ἱστορικά στοιχεῖα γιά τήν Μονή. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά· « … Εἶναι σταυροπήγιον καί ἐκτίσθη παρά τῶν αὐταδέλφων Ἁγίων Ἀνδρέου καί Θεοδώρου Κομιτάδων κατοίκων τῆς Τεγέας πόλεως, τά δέ ἀξιόπιστα ἔγγραφα ἐπυρπολήθησαν εἰς τήν πρώτην Ἐπανάστασιν τοῦ 1770…».
Ἔχομε ἐπίσης ἔνδειξη ὅτι λειτουργοῦσε ἡ Μονή τόν 11ον αἰῶνα στόν περγαμηνό Κώδικά 180 τοῦ 11ου αἰώνα, τῆς συλλογῆς τῶν χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης. Τόν ἔγραψε ὁ Ἀνδρέας Νοτάριος, βιβλιογράφος, κατά παραγγελία τοῦ Ἱερομονάχου Θεοφυλάκτου Νηκλιώτου.
Τέλος 15ου αἰώνα. Καταστράφηκε γιά ἄγνωστους λόγους τό πρῶτο Καθολικό, τό ὁποῖο, ὅπως φαίνεται, ἀπό τά ἐναπομείναντα μαρμάρινα μέλη ἦταν περίλαμπρο. Τά μαρμάρινα αὐτά τμήματα, ἀπό τό τέμπλο τοῦ πρώτου Ναοῦ, εἶναι ἐντοιχισμένα τόσο στό σημερινό Καθολικό, ὅσο καί στά λοιπά μεταγενέστερα κτίσματα τῆς Μονῆς.
Τέλος 15ου-ἀρχές 16ου αἰώνα. Ἀνοικοδομεῖται τό σημερινό Καθολικό, τό ὁποῖο καί πάλι ἀφιερώνεται στόν Ἁγιο Νικόλαο.
1594. Ἐξαπολύεται πατριαρχικό σιγίλλιο πρός τήν Ἱ.Μ. Βαρσῶν ἀπό τόν Πατριάρχη Ἱερεμία τόν Β΄, κατά μήνα Μάιο. Μέσα ἀπό αὐτό φαίνεται ὅτι τό Μοναστήρι ἦταν ἀνέκαθεν σταυροπηγιακό.
1798. Ἀνανεώνεται ἡ σταυροπηγιακή ἀξία τῆς Μονῆς ἀπό τόν Πατριάρχη Ἅγ. Γρηγόριο Ε΄.
1770. Κατά τά Ὀρλωφικά καταστράφηκαν μεγάλα τμήματα τῆς Μονῆς καί κάηκαν πολύτιμα ἔγγραφα, τά ὁποῖα παρεῖχαν πληροφορίες γιά τήν ἵδρυση καί τήν ἱστορική πορεία τῆς Ἱερᾶς Μονῆς.
1803. Ἐνταφιάζεται στή Μονή τό μαρτυρικό καί πολύαθλο σῶμα τοῦ Νεομάρτυρος Ἁγίου Δημητρίου, ὁ ὁποῖος μαρτύρησε στήν Τρίπολη στίς 14 Ἀπριλίου 1803.
1805. Ἀνανεώνεται πάλι ἡ σταυροπηγιακή ἀξία τῆς Μονῆς.
1821. Μεγάλη προσφορά τῆς Ἱερᾶς Μονῆς στόν Ἀγώνα. Ὁ τότε Ἡγούμενος Συμεών ἦταν μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρίας, στήν ὁποία καί πρόσφερε 22 φλωρία γιὰ τὴν ἐνίσχυση τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ Ἀγῶνος. Ὁ ἴδιος Ἡγούμενος ἀναφέρεται στόν κατάλογο τοῦ Ἀναγνώστη Κοντάκη, «ὡς συντελέσας εἰς τόν Ἀγώνα». Κατά τήν διάρκεια ὅλων τῶν χρόνων τοῦ πολέμου εἶχαν στρατοπεδεύσει στόν εὐρύτερο χῶρο τῆς Μονῆς κατά καιρούς πολλές ὁμάδες Ἑλλήνων Ἀγωνιστῶν, ἀπό ὅπου λάμβαναν ὑλική καί πνευματική ἐνίσχυση. Λόγω τῆς μεγάλης βοήθειας τοῦ Μοναστηριοῦ πυρπολήθηκε καὶ λεηλατήθηκε ἀπό τούς Ὀθωμανούς, οἱ ὁποῖοι βασάνισαν καί φόνευσαν δύο Μοναχούς.
Σὲ ἄδηλο χρόνο, μετά τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ἑλλάδος, ἔγινε ἡ ἀνακομιδή τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ ἁγίου νεομάρτυρος Δημητρίου.
1944. Σφαγιάσθηκε ὁ Ἡγούμενος Γερμανός Παπαδόπουλος ἀπό τούς Συμμορίτες πλησίον τοῦ χωριοῦ Καρδαρᾶ στίς 20 Ἰουλίου.
1982-1987. Ἡ Μονή διοικεῖται ἀπό ἐπιτροπή ὁρισμένη ἀπό τόν Μητροπολίτη Μαντινείας & Κυνουρίας κυρό Θεόκλητο.
1987-2003. Τόν Δεκέμβριο τοῦ 1987 ἐνθρονίστηκε Ἡγούμενος ὁ Ἀρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Σκλήφας, ὁ ὁποῖος ἐργάσθηκε μέ ἱερό ζῆλο γιά τήν συντήρηση & ἀνακαίνιση τῶν κτιρίων καί τήν ἀνανέωση τῆς Ἀδελφότητας τῶν Μοναχῶν. Τό 2003 παραιτήθηκε τῶν ἡγουμενικῶν καθηκόντων του λόγω τοῦ ὅτι ἡ Ἐκκλησία τόν ὅρισε Ἀρχιγραμματέα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί μετέπειτα (2005) Μητροπολίτη Πατρῶν.
2003. Τόν Σεπτέμβριο τοῦ 2003 ἐνθρονίστηκε Ἡγούμενος ὁ ἀδελφός τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἀρχιμανδρίτης Μελχισεδέκ Γαλάνης ὕστερα ἀπό ψηφοφορία ὅλων τῶν ἀδελφῶν τῆς Μονῆς παρόντος καί τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μαντινείας & Κυνουρίας κ.κ. Ἀλεξάνδρου.
Μέ τίς εὐλογίες τοῦ Ἁγίου Νικολάου συνεχίζεται ἡ ζωή τοῦ Μοναστηριοῦ πρός δόξαν τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ μας, πρός τιμή τοῦ Ἁγίου, πρός σωτηρία τῶν Μοναχῶν του καί ὅλων τῶν εὐλαβῶν προσκυνητῶν.